Stanford hapishane deneyi, mahkûm veya gardiyan olmanın psikolojik etkileriyle ilgili bir incelemeydi. Deney Stanford Üniversitesi’nde psikolog olan Philip Zimbardo liderliğindeki bir grup araştırmacı tarafından 1971’de yapıldı. Yetmiş kişi arasından yirmi dört lisans öğrencisi gardiyan ya da mahkûm rollerini oynamak üzere seçildiler. Seçilen öğrenciler Stanford psikoloji binasının bodrum katındaki sahte hapishaneye yerleştirildiler.
Stanford Hapishane Deneyi başlar başlamaz mahkûmlar ve gardiyanlar çok çabuk bir şekilde rollerine adapte oldular. Deney öngörülen sınırların dışına çıkıp tehlikeli ve psikolojik olarak hasar veren bir duruma geldi. Birçok mahkûm duygusal olarak travma geçirirken gardiyanların üçte biri “gerçek” sadistik eğilim sergilemekten yargılandı. Mahkûmların ikisi daha deneyin başında çıkarılmak zorunda kalındı. Kendisi dahil herkesin rolüne iyice kaptırdığından emin olduktan sonra Zimbardo altıncı günün sonunda deneyi bitirdi.
Deneyin Kurgu Kitabı
Kitap Bilgisi:
Deney
Yazar: Mario Giordano
Çevirmen: Regaip Minareci
Yayınevi: Sel Yayıncılık
Sayfa Sayısı: 296
1972 yılında Stanford Üniversitesi’nde hapishanenin insan psikolojisine etkisini araştırmak için gerçekleştirilen ama kontrolden çıkarak 6. gününde bitirilmek zorunda kalan Zimbardo Deneyi’nden esinlenerek yazılmış Deney – Kara Kutu, okuyucularını insana ve insanlığa dair varsayımlarını gözden geçirmeye zorluyor.
Bir grup sıradan insan yaratılan cezaevi simülasyonunda mahkum ve gardiyan olarak ikiye ayrılır, ancak çok kısa bir süre içinde kendilerini rollerine öylesine kaptırır ki, “mahkumlar” firar etmenin yollarını aramaya, “gardiyanlar” ise sükûneti sağlamak adına şiddete başvurmaya başlarlar. Deney ölümcül bir gerçeğe dönüşür.
İki kez filme de uyarlanan Deney’de Giordano, toplumsal bir kurum olarak başarısız olmuş hapishaneden yola çıkarak, insanın otorite ve güç ile ilişkisini, iktidarın büyüsünü ve içinde bulunulan koşulların insanları nasıl baştan yaratabildiğini çarpıcı anlatımıyla sorguluyor.
Film Bilgisi:
Das Experiment
IMDB: 7,7/10
beyazperde.com: 4,5/5
Vizyon Tarihi: 2001
Süre: 1 Saat 54 Dakika
Tür: Gerilim
Oyuncular: Moritz BleibtreuChristian BerkelOliver Stokowski
Senaryo: Mario Giordano, Christoph Darnstädt, Don Bohlinger
Yönetmen: Oliver Hirschbiegel
Bilim insanları insanların içgüdüsel dürtülerini ölçebilmek adına bir deney kurgulamaya karar verirler. Deneye göre 8 kişi gardiyan, 12 kişi tutuklu olarak yalancı bir hapishaneye alınırlar. Gardiyanlar, gardiyan rolünü; mahkumlar ise mahkum rolünü oynayacaklardır. Her şey bir oyun olarak başlar ancak durumun gittikçe daha ciddi bir hal almaya başlaması, oraya para için gelen yirmi kişiyi rollerinin içerisine mahkum eder. Artık sahte gardiyanlar gerçek gardiyan gibi davranmaya başlayacaklardır. Bilim insanları deneyin kontrolünü kaybedeceklerdir.
2. Film Bilgisi:
The Experiment
IMDB: 6,4/10
beyazperde.com: 2/5
Vizyon Tarihi: 2010
Süre: 1 Saat 36 Dakika
Tür: Gerilim
Oyuncular: Adrien BrodyCam GigandetForest Whitaker
Senaryo: Mario Giordano, Christoph Darnstädt, Paul T. Scheuring
Yönetmen: Paul Scheuring
2001 tarihli Alman yapımı Deney (Das Experiment) filmine Amerika’nın 2010 yılındaki yorumu diyebileceğimiz bu uyarlama bir psikolojik gerilim denemesi. Filmde, 26 kişi psikolojik bir deney için gardiyan ve tutuklu rolüne bürüneceklerdir. Deneyin devamında olaylar karmaşık bir boyuta ulaşacak ve kontrolden çıkacaktır.
Deneyin Araştırma Kitabı
Şeytan Etkisi
Yazar: Philip G. Zimbardo
Çevirmen: Canan Coşkan
Yayınevi: Say Yayınları
Sayfa Sayısı: 816
1971’de bir grup üniversite öğrencisi görünürde mahkûmiyet psikolojisinin araştırıldığı bir deneye gönüllü olarak katıldı. Rasgele seçilmiş öğrencilerden bir kısmına gardiyan, bir kısmına da tutuklu rolü verildi. Stanford Üniversitesi Psikoloji Bölümü’nün bodrum katında oluşturulan yapay bir hapishanede rollerini oynamak üzere deneye dahil olan öğrenciler, deney başladıktan kısa süre sonra bambaşka bir gerçeklik algısıyla rollerini içselleştirdiler. Bundan sonra yaşananlar ise psikoloji tarihinde bir mihenk taşına dönüştü. Stanford Hapishane Deneyi olarak bilinen bu çalışmanın mimarı Prof. Philip Zimbardo, durumsal güçlere ve sosyal dinamiklere bağlı olarak insanların ansızın nasıl canavarlara dönüşebildiğini kanıtlamıştı.
Daha da önemlisi, Stanford Hapishane Deneyi’nin ortaya koyduğu bulgu- lar insanlık suçlarının bazı dinamiklerini açıklamaya yardımcı oldu. Aynı şekilde bu deney, Ruanda’daki katliamlardan Irak savaşında ABD askerlerinin özellikle Ebu Gureyb Hapishanesi’ndeki insanlık dışı zulümlerine kadar tarihimizde kayıtlı ve ne yazık ki önlenemez bir şekilde devamı gelen insanlık suçlarını sosyal psikolojik yönden, yetkenin ve güç algısının insan tutum ve davranışlarına zararları açısından ele alınabilir bir analiz seviyesine taşıdı.
“İyi” insanlara kötülük yaptıran şey nedir? Philip Zimbardo Şeytan Etkisi ile okuru bir yolculuğa çıkartıyor ve bu sorunun cevabını okurla birlikte bulmaya çalışıyor.
Filmleri çekilen, belgesellere konu olan, esinlenilerek romanlar yazılan Stanford Hapishane Deneyi’ni ve genel anlamda “kötülüğün psikolojisini” ele alan Şeytan Etkisi’ni okurken insanların nasıl başkalaşım geçirdiklerine tanıklık edecek, sizin de aslında o insanlardan farklı olmadığınızı düşündükçe tedirgin olacaksınız.
3. Film Bilgisi:
The Stanford Prison Experiment
IMDB: 6,9/10
beyazperde.com: 3/5
Vizyon Tarihi: 2015
Süre: 2 Saat 2 Dakika
Tür: Gerilim
Oyuncular: Ezra Miller, Tye Sheridan, Billy Crudup
Senaryo: Tim Talbott, Philip Zimbardo
Yönetmen: Kyle Patrick Alvarez
1971 yılında Stanford Üniversitesi’nde psikolog olarak çalışan Philip Zimbardo, ekibini kurup yeni bir deneye başlar. Okulun öğrencileri arasından seçilen 24 kişi, psikoloji bölümünün bodrum katına kurulan sahte hapishaneye yerleştirilir. Öğrencilerin bir kısmı mahkum, diğer kısmı ise gardiyan olarak deneye katılacaktır. Ancak deney bir noktadan sonra tehlikeli bir hal almaya başlar…
